تار آذربایجانی

از خانواده سازهای زهی مضرابی است.کاسه طنینی این ساز مانند تار فارسی از دو قسمت کاسه بزرگ(بویوک چاناق) و نقاره یا کاسه کوچک(کیچیک چاناق) تشکیل می شود که برای سهولت در بیان قسمت اول را کاسه و قسمت دوم را نقاره می نامیم تار آذربایجانی مهمترین سازدر اجرای مقامات آذربایجان است.

بر اساس اطلاعات بدست آمده و اسناد مکتوب این ساز حاصل تغییراتی است که روی تار پنج سیم فارسی ایجاد شده است.

از آنجا که در سده های گذشته جمهوری آذربایجان،ارمنستان، گرجستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و نخجوان در قلمرو سیاسی ایران قرار داشته اند وجود سازهای مشترک در این قلمرو وسیع امری طبیعی است.سند ها و تصویر های بدست آمده حاکی از آنند که تار ایرانی حداقل در قرن هجدهم میلادی، نوازنده و موسیقی دانی بنام میرزا صادق اسداوغلو(صادق جان) در شهر شوشا، تار آذربایجانی را با ایجاد تغییرات زیر بر روی تار ایرانی بوجود آورد.

آموزش تار به صورت حضوری و آنلاین در آکادمی موسیقی فردوس

افزایش تعداد وتر ها.این افزایش مربوط به وتر های فرعی (واخوان ها)است.

کم کردن حجم کاسه طنینی/تغییر شکل کاسه طنینی/تغییر دستان بندی/تغییر کوک/تغییر شکل دسته/تغییر شکل لانه کوک(جعبه گوشیها)،سرپنجه/تغییر شکل خرک/تغییر شکل سیم گیر/تغییر شکل شیطانک/تغییر نحوه اتصال دسته به کاسه/تغییر شیوه دست گرفتن تار/تغییر شکل نواختن مضراب/تغییر شکل مضراب/تغییر شکل کل نوازندگی.

حاصل این تغییرات،سازی است که امروزه به نام تار آذربایجانی معروف است. از آنجا که این ساز مراحل تکامل خود را در قفقاز گذرانده است و بطور کلی در تما م این منطقه نیز رواج دارد گاه به آن تار قفقازی نیز گفته می شود.این تار پس از تغییرات مذکور دارای هجده سیم شد.اما فشار زیاد سیم ها به خرک و پوست،مشکلات کوک و غیره سبب شدند که به تار یازده سیم تبدیل شود.تار آذربایجانی با تغییرات جدید،ویژگیهای تازه ای نیز یافت:

وزن کلی ساز کم شد و این امکان را به نوازنده داد تا بتواند آن را به راحتی در بغل بگیرد و روی سینه خود قرار دهد.صدای دستان ها با توجه به وتر های فرعی(واخوان ها)افزایش یافت.ترتیب دستان ها با فواصل مورد نیاز در مقامات آذربایجانی تطابق یافت.تغییر شکل کاسه طنینی،قرار گرفتن ساز را در بغل نوازنده آسان کرد.

تصویرهای به جا مانده ار نوازندگان در قرن هجدهم میلادی در ارمنستان و آذربایجان نشان می دهد که این ساز قبل از تغییرات صادق جان،روی پای نوازنده قرار می گرفته است،اما پس از تغییرات مذکور،قرارگاه آن از روی پا به سینه نوازنده منتقل شده است.

نمونه ای از تار پنج سیم ایرانی در موزه تاریخی جمهوری آذربایجان موجود است که در شهر شوشا ساخته شده است.شادروان علی سلیمی،نوازنده برجسته تار آذربایجانی معتقد بود که در آذربایجان قبل از صادق جان نوعی تار وجود داشته که با تار ایرانی متفاوت بوده است.این تار کاسه یک قسمتی و شش وتر داشته و شکل کاسه آن تقریبا مانند ساز عاشیقی بوده است.ساز مذکور ظاهرا امروزه متروک و فراموش شده اما تار آذربایجان کنونی حاصل تغییرات صادق جان در تار ایرانی است

ویژگیهای ظاهری و ساختاری

تار آذربایجانی از خانواده سازهای زهی مضرابی است.کاسه طنینی این ساز مانند تار فارسی از دو قسمت کاسه بزرگ (بویوک چاناق) و نقاره یا کاسه کوچک(کیچیک چاناق) نشکیل می شود که برای سهولت در بیان،قسمت اول را کاسه و قسمت دوم را نقاره می نامیم.کاسه یک تکه است و در مقایسه با تار فارسی،کوچکتر و تک حجم تر است.

پشت کاسه بر خلاف تار فارسی نسبتا صاف و تخت است.حجم کمتر کاسه و تخت بودن پشت آن، این امکان را به نوازنده می دهد تا آن را به راحتی روی سینه خود قرار دهد.دهانه سطح پوستی که روی کاسه و نقاره کشیده می شود،بیشتراست. شکل دهانه کاسه بی شباهت به تار فارسی نیست.

اما دهانه نقاره تقریبا گرد است و در مجموع،کاسه تار آذربایجانی ار تار فارسی کشیده تر است.تار آذربایجانی اندازه استانداردی ندارد و اغلب در یک اندازه کلی کوچک (برای کودکان) و یک اندازه کلی بزرگ ساخته می شود و هر نوازنده ای با توجه به وضعیت جسمانی خود،تار مورد نظرش را انتخاب می کند.

آموزش تار به صورت حضوری و آنلاین در آکادمی موسیقی فردوس

با وجود اختلاف هایی که کاسه های هر سازنده ساز نسبت به سازنده دیگر دارد، کاسه این ساز در نهایت از دو الگوی تفلیس و باکو پیری می کند.در الگوی تفلیس،لبه کاسه خمیده تر است و به همین دلیل راحت تر در بغل نوازنده جای می گیرد.

در الگوی باکو،لبه کاسه تیز تر است.گاه تار هایی ساخته می شوند که الگوی کاسه آنها حد وسط الگوی تفلیس و باکو است.در آذربایجان شرقی،از هر دو الگو استفاده می شود.داخل کاسه این ساز ،یک قطعه چوب بصورت طولی و به عنوان تکیه گاه تعبیه می کنند که از خمیدگی احتمالی دسته جلوگیری می کند.

این قطعه چوب از یک طرف به قسمت انتهایی کاسه و از طرف دیگر به انتهای نقاره وصل می شود(این چوب به داخل دسته نمی رود و فقط به دسته اتصال می یابد).پوستی که روی کاسه و نقاره کشیده می شود نیز دو قسمتی است(یک قسمت روی کاسه و قسمت دیگر روی نقاره).

دسته:

دسته تار آذربایجانی در زایده کوتاهی که از نقاره خارج شده است،فرو می رود.این نحوه اتصال را در اصطلاح تجاری،کام و زبانه می گویند. این ویژگی به استحکام دسته، هنگام کشش زیاد وتر ها،کمک می کند. دسته این ساز در مقایسه با تار فارسی کوتاه تر و پهن تر است.پشت دسته هرمی شکل است (سطح دسته قاعده هرم و پشتت دسته اضلاع دیگر هرم است) و روی آن22 تا 24 دستان در فواصل معین بسته شده است.

سرپنجه:

سرپنجه تار آذربایجانی در مقایسه با تار فارسی کوچکتر است(در مجموع،طول آن بیشتر و عرض آن کمتر است)سطوح جانبی سر پنجه مانند تار فارسی دارای دریچه یا سوراخ است. فرم دریچه در تارهای مختلف متفاوت است.گاه از روی شکل دریچه در سر پنجه می توان فهمید که ساز مورد نظر متعلق به کدام سازنده است.در سطح فوقانی سر پنجه،دو سوراخ کوچک برای عبور سیم های (زنگ) یا (جینگنه)معروف است وجود دارد.

گوشی روی سر پنجه،نه عدد گوشی وجود دارد(شش گوشی بزرگ و سه گوشی کوچک).از انجا که تار آذربایجانی معمولا یازده وتر دارد بنابراین یازده وتر می بایست به نه گوشی متصل گردند.در تار آذربایجانی چهار وتر به سیم های زنگ(جینگیه)معروف است.این چهار وتر دو به دو به صورت همصدا کوک می شوند و هر دو وتر به یک گوشی وصل می گردند.بنابراین برای چهار سیم زنگ،دو گوشی وجود دارد.تنها گوشی باقی مانده مربوط به سیم باس است. از نه گوشی یاد شده،شش گوشی روی سطح فوقانی سرپنجه و سه گوشی روی سطح پایینی آن قرار می گیرند.

سیم گیر:

سیم گیر تار آذربایجانی از تار فارسی بزرگتر و پهن تر است و روی آن معمولا ده شیار برای نگهداری و اتصال وترها و بند خرک وجود دارد.

مضراب:

مضراب قطعه ای از جنس شاخ گاومیش یا مواد مصنوعی است و طول آن در حدود2/5 سانتی متر است در انتهای مضراب چند شیار سطحی برای جلوگیری از لغزش آن در دست نوازنده ایجاد می شود.مضراب تار آذربایجانی بر خلاف تار فارسی،فاقد موم است.

کاسه طنینی:

جنس کاسه از جنس توت است که به صورت یک تکه ساخته می شود.از چوب گردو نیز گاهی ساخته می شود.
پوستی که روی دهانه کاسه بزرگ و کاسه کوچک کشیده می شود،پوست دل (قلب)
گاو است(کاسه بزرگ و کاسه کوچک پوست جداگانه دارد).این پوست اگر چه نازک وشفاف است اما استحکام بسیارد دارد.پوست گوسفند نمی تواند فشار زیاد ناشی از یازده سیم را تحمل کند.

آموزش تار به صورت حضوری

آموزش آنلاین تار در آکادمی موسیقی فردوس

دسته:

دسته تار آذربایجانی از جنس پوست گردو است.بر روی دسته برخی از تارها صدف کاری می شود. نوع صدف، صدف دریایی بزرگ است.تار صدف کاری شده را معمولا نوازنده ای که مجرب تر است و سمت استادی دارد می نوازد.

گوشی ها:

گوشی های بزرگ و کوچک تار آذربایجانی معمولا از چوب گردو و گاهی چوب جنگلی ساخته می شود.

شیطانک:

شیطانک اصلی و زایده متصل به آن (شیطانک سیم باس) معمولا از جنس شاخ گاو ماده یا استخوان قلم پای شتر است.شیطانک های مربوط به سیم های زنگ که روی دسته تار آذربایجانی قرار دارند،از جنس میخ فولادی هستند.

سیم گیر:

سیم گیر از مواد مختلفی مانند شاخ،برنج،آلومینیوم،ساخته می شود.

خرک:

خرک معمولا از جنس شاخ گاو ماده یا استخوان قلم پای شتر است اما در برخی از تارها ممکن است از نوعی پلاستیک یا مواد مصنوعی دیگر ساخته شود.

دستان ها:

جنس دستان ها در قدیم،زه(روده تابیده گوسفند)بوده و امروزه اغلب سیم نایلونی است.این که هر دستان چند لایه باشد،بستگی به قطر سیم نایلونی مورد استفاده دارد.بعضی از نوازندگان تار آذربایجانی معتقد هستند که دستان های اصلی یا شاه پردهg/c و گاهی d باید قطورتر باشد(یک یا دو دور بیشتر از سایر دستان ها) و برخی دیگر اعتقاد دارند که همه دستان ها باید قطری یکسان داشته باشند.

جعبه گوشی(سرپنجه/اتاق):

جعبه گوشیها از جنس چوب دسته،یعنی چوب گردو است تکه چوب داخل کاسه:چوب توت یا گردو

مضراب:

جنس مضراب از استخوان شاخ گاو میش ماده و رنگ آن سیاه است.اما در سال های اخیر مضراب هایی از جنس ماده ای مصنوعی به نام ابونیت که بیشتر مصرف صنعتی دارد نیز ساخته می شود.بعضی از نوازندگان تار آذربایجانی معتقدند که صدار حاصل از ابونیت از استخوان نیز بهتر است.مبتدیان معمولا از مضراب های پلاستیکی استفاده می کنند که نرم تر و انعطاف پذیر است.انعطاف مضراب پلاستیکی باعث می شود تا سیم های ساز نوازنده مبتدی کم تر پاره شود.مضراب های شاخ را گاه در روغن مدتی می گذارند و این عمل احتمالا باعث صیقلی شدن مضراب می شود.نوع روغن در این رابطه اهمیتی ندارد.

وتر تار:

چنانکه ذکر شد،تار آذربایجانی یازده وتر دارد. از این یازده وتر ،شش وتر اصلی است که در سه گروه دوتایی به نام های سفید،زرد و بم بسته می شوند.وتر هفتم سیم باس است که ضخیم ترین وتر تار آذربایجانی محسوب می شود.چهار وتر دیگر،سیم های زنگ یا چینگنه هستند که کارکرد آنها مانند سیم های آلیکوت است.سیم های زنگ گاه به خاطر آسان کردن کوک،به جای اینکه مضاعف باشند به صورت منفرد بسته می شوند.بنابراین برخی از تارهای آذربایجانی اصولا باید یازده وتر داشته باشد.سیم های زنگ دو به دو به هم متصل می شوند.این نحوه اتصال یا به صورت گره یا قلاب است و یا یک غلطک برنجی کوچک به عنوان رابط یا مبدل،سیم های مضاعف زنگ را به یک سیم منفرد تبدیل می کند و این سیم منفرد به دور گوشی مربوط به خود بسته می شود.بنابراین با چرخش گوشی و تغییر کشش سیم منفرد،سیم های مضاعف زنگ با یک کشش و بصورت همزمان،تغییر کشش می دهند.به عبارت دیگر با یک گوشی،دو سیم زنگ کوک می شود.

آموزش تار در آموزشگاه موسیقی فردوس

خرک تار:

خرک تار آذربایجانی در نقطه معینی روی پوست کاسه بزرگ قرار می گیرد و از خرک تار فارسی بزرگتر و پهن تر است.پهنای بیشتر خرک به این دلیل است که یازده وتر از روی آن عبور می کند.سطح خرک صاف و فاقد برامدگی است و سه پایه دارد.به علت فشار زیاد ناشی از کشش یازده وتر و برای جلوگیری از حرکت خرک و میل آن به سمت دسته،خرک با دو رشته بند که بند خرک نامیده می شود، به سیم گیر تار متصل می شود.روی بدنه خرک و در بالای پایه های جانبی آن ،دو سوراخ برای اتصال دو بند خرک به خرک وجود دارد.

شیطانک تار:

تار آذربایجانی چهار شیطانک دارد.یکی شیطانک اصلی که در محل اتصال دسته به سر پنجه قرار دارد و از روی آن شش وتر اصلی تار عبور می کند.

دوم شیطانک فرعی است که سیم باس از روی آن می گذرد و به شیطانک اصلی محسوب می شود.این زایده در قسمت بالایی شیطانک اصلی قرار دارد و ارتفاع آن باعث می شود که سیم باس در سطحی بالاتر از سایر وتر ها قرار گیرد.

دو شیطانک فرعی دیگر، محل عبور سیم های زنگ و زایده های فلزی هستند که یکی از آنها در حد فاصل دستان های دهم و یازدهم و دیگری در حد فاصل دستان های شانزدهم و هفدهم (به ترتیب نزدیک دستان سل) وسط دسته و دستان(دو)پایین دسته)در روی دسته قرار گرفته اند.

ارتفاع و محل این دو شیطانک باعث می شود که سیم های چهارگانه زنگ(هر دو سیم زنگ از روی یک شیطانک عبور می کند) در سطحی بالاتر و جدا از سیم های اصلی قرار گیرند.

آموزش تنبور در آموزشگاه موسیقی فردوس

نوشته قبلی

درباره سيم ساز تار

نوشته بعدی

نمونه برنامه تمرین موسیقی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

برای دیدن محصولات که دنبال آن هستید تایپ کنید.