وقتی درباره سازهای ایرانی صحبت می کنیم، از جذاب ترین آنها، قیچک و کمانچه هستند. هر کدام صدای خاص خودشان را دارند و داستان های جالبی پشت شان است. اما چه چیزی این دو ساز را از هم متمایز می کند؟ در این مقاله می خواهیم فرق قیچک و کمانچه، و کاربردهایی که در موسیقی دارند، را بررسی کنیم.
اگر به تازگی کلاس کمانچه را شروع کرده اید خوب است بدانید قیچک به خانواده سازهای زهی-آرشه‌ای تعلق دارد. این ساز از نواحی جنوب شرقی ایران، افغانستان و بلوچستان به موسیقی ایرانی معرفی شده و در ابتدا به عنوان یک ساز محلی شناخته می شد. اما در سال های اخیر، قیچک بازطراحی شده تا در ارکسترهای موسیقی ملی ایران استفاده شود.
نوازندگی با قیچک به این صورت است که نوازنده آن را به صورت عمودی با دست چپ نگه می‌دارد و با دست راست آرشه را به صورت افقی بر روی سیم ها می کشد. فرق قیچک و کمانچه به شکل ساز برمیگردد. قیچک از دو قسمت اصلی تشکیل شده است.
قسمت پایین آن کوچکتر و به شکل نیم کره است که پوست بر روی آن کشیده شده و خرک ساز نیز روی آن قرار دارد.
قسمت بالایی قیچک بزرگ تر است و شبیه چتری بر روی قسمت پایینی قرار گرفته است. این دو قسمت با سطح منحنی به هم متصل شده و حفره ای در جلو ایجاد می کنند که باعث میشود صدای ساز بهتر شنیده شود.
دسته قیچک تقریباً در وسط طول خود روی شکم قرار دارد و نیمه دیگر به جعبه گوشی ها متصل است. نکته جالبدر مورد فرق قیچک و کمانچه این است که دسته قیچک فاقد پرده است، که نوازنده را قادر می سازد تا به راحتی نت ها را اجرا کند.
تفاوت ظاهری قیچک و کمانچه
- کاسه طنینی
کمانچه: کاسه آن شبیه یک کره تو خالی است که سطح بالایی اش باز و با پوست کشیده شده است.
قیچک: از چوب یک تکه ساخته شده و دارای دو فرورفتگی کوچک و بزرگ است.
- جنس چوب
کمانچه: معمولاً از چوب های باکیفیتی مثل گردو، توت و افرا ساخته می شود.
قیچک: بیشتر از چوب های معمولی گردو و سایر چوب های مستحکم استفاده می شود.
- جنس پوست
کمانچه: پوست های به کار رفته معمولاً از چهارپایانی مانند آهو، بره و بز هستند.
قیچک: از پوست گوسفند و آهو ساخته می شود.
- دسته ساز
کمانچه: دارای دسته ای مخروطی شکل است که در محل اتصال باریک تر می شود.
قیچک: دسته ای کوتاه تر و تراشیده شده دارد که فاقد دستان بندی است.
- سرپنجه و گوشی ها
کمانچه: دارای زایده ای به نام صراحی در بالای سرپنجه است.
قیچک: سرپنجه اش حالت خمیده دارد. هر دو ساز چهار سیم و گوشی برای کوک دارند.
تفاوت صدای قیچک و کمانچه
- صدادهی
اولین فرق قیچک و کمانچه، صدای این دو ساز است. کمانچه صدایی لطیف و نرم دارد که احساسات عمیقی را به خوبی منتقل می کند. این ساز برای ملودی های ظریف و تکنوازی های احساسی واقعاً عالی است. در مقابل، قیچک صدایی پرقدرت و گرم تولید می کند، که می تواند فضای صوتی ارکسترها را به خوبی پر کند.
- کوک سیم ها
کمانچه دارای فواصل چهارم یا پنجم درست در کوک سیم ها است، به همین خاطر به نوازنده میتواند به راحتی با دیگر سازها هماهنگ شود. اما فرق قیچک و کمانچه چیست؟ قیچک با کوک سیم های معمولی به صورت پنجم های پایین رونده طراحی شده. این ویژگی به نوازنده ها آزادی بیشتری برای نواختن می دهد.
- کلید نت نویسی
کمانچه با کلید سل خط دوم نوشته می شود و این کلید به نوازنده کمک می کند تا نت ها را به راحتی بخواند. اما قیچک معمولی و آلتو نیز با کلید سل خط دوم نوشته می شود، در حالی که قیچک باس با کلید فا خط چهارم نوشته می شود. این تفاوت در نت نویسی نشان دهنده تنوع بیشتری است که قیچک نسبت به کمانچه دارد.
- آرشه و نحوه نواختن
مهمترین فرق قیچک و کمانچه چیست؟ آرشه کمانچه از چوبی به طول حدود ۶۰ سانتی‌متر با موی دم اسب ساخته می شود، در حالی که قیچک ممکن است از آرشه کمانچه یا آرشه ویولن سل استفاده کند.
- نحوه نواختن
کمانچه روی یک پای نوازنده قرار می گیرد و نوازنده با دست چپ آن را نگه می. دارد. اما فرق قیچک و کمانچه چیست؟ قیچک در فاصله میان دو پای نوازنده قرار داده می شود.
قیمت قیچک و کمانچه (جدول مقایسه‌ای)
قیمت قیچک و کمانچه به عوامل مختلفی بستگی دارد. نوع و کیفیت ساز، برند، و حتی محل خرید می توانند به شدت بر روی قیمت نهایی تأثیر بگذارند. به طور کلی، کمانچه به دلیل ساختار پیچیده تر و مواد اولیه مرغوب تر، قیمت بالاتری نسبت به قیچک دارد. برای درک بهتر فرق قیچک و کمانچه و قیمت های آنها به جدول زیر نگاهی بندازید.
| ویژگی | کمانچه رامین بحیرایی (مدل متوسط) | قیچک مظاهری آلتو (مدل متوسط) |
| جنس کاسه | چوب توت | چوب توت |
| دسته | آبنوس | آبنوس |
| صدادهی | شفاف، زیر و میانی متعادل | بم تر و حجیم تر از کمانچه |
| قیمت تقریبی | حدود ۸,۵۰۰,۰۰۰ تومان | حدود ۱۷,۴۰۰,۰۰۰ تومان |
کدام را انتخاب کنیم؟ قیچک یا کمانچه
پاسخ به این سوال کاملاً به سلیقه شخصی و نوع موسیقی ای که دوست دارید بستگی دارد. اجازه بدهید با هم فرق قیچک و کمانچه را بررسی کنیم تا ببینید کدام یک بیشتر با روحیه شما سازگار است.
- کمانچه
کمانچه صدای نرم و لطیفی دارد که به راحتی می تواند احساسات عمیق را منتقل کند. وسعت صدای کمانچه حدود سه اکتاو است و با انگشت گذاری می توان تا یک اکتاو بالاتر هم رفت. این ساز بیشتر در موسیقی کلاسیک ایرانی و تلفیقی کاربرد دارد و نوازندگان آن معمولاً به دنبال خلق لحظاتی زیبا و روحانی هستند.
شکل ظاهری کمانچه هم جذاب است؛ دسته اش مخروطی شکل است و در محل اتصال به کاسه، باریک تر میشود. این طراحی نه تنها به زیبایی ساز کمک می کند، بلکه به نوازنده اجازه می دهد تا با دقت بیشتری روی نواختن تمرکز کند.
- قیچک
قیچک صدای خشن تر و پرحجم تری دارد که به راحتی می تواند فضا را پر کند. وسعت صدای قیچک حدود دو اکتاو است که هرچند کمتر از کمانچه است، اما جذابیت های خاص خودش را دارد. صدای قیچک برای نواختن در برخی از سبک های تلفیقی بسیار مناسب است.
همان طور که در بخش های قبلی گفتیم، فرق قیچک و کمانچه در شکل ظاهری است؛ قیچک دسته اش کوتاه تر از کمانچه و بدنه اش تراشیده تر است. نوازنده میتواند در نواختن حرکات سریع تری داشته باشد و به راحتی با دیگر سازها هماهنگ شود. به همین دلیل، قیچک معمولاً در گروه های موسیقی و جشن ها بیشتر شنیده می شود.
جمع بندی
در کل، فرق قیچک و کمانچه میتوان به ساختار و صدای آنها اشاره کرد. انتخاب یکی از آن ها بستگی به سلیقه و نوع موسیقی ای دارد که نوازنده می خواهد اجرا کند. اگر فرصتی پیدا کردید، حتماً هر دو ساز را امتحان کنید و از صدای منحصر به فرد هر کدام لذت ببرید.