دستگاه شور، به خاطر وسعت و زیبایی اش، بیشتر به عنوان مادر موسیقی ایران یاد می شود. خیلی از بزرگان هنر موسیقی بر این باورند که بسیاری از آوازهای دل نشین بومی و محلی از شور می آید. اما دستگاه شور چیست؟ اگر می خواهید با این دستگاه پرآوازه بیشتر آشنا شوید، در ادامه با ما همراه باشید تا آن را کشف کنیم.
دستگاه شور چیست
اگر کتاب تصنیف های قدیمی ایران از آقای مهدی نمازی را ورق بزنیم، میخوانیم که نوشتند دستگاه شور بسیار قدیمی است و خیلی از موسیقی های محلی در ایل ها براساس این دستگاه ساخته شده مثل آوازهای ابوعطا، دشتی، بیات ترک و افشاری. وقتی به شور گوش میدهید، حس میکنید که مثل صحبت های یک پدربزرگ مهربان و باتجربه، به سادگی و راحتی شما را در آغوش میکشد. بنابراین هر کسی به راحتی با این دستگاه موسیقی ارتباط برقرار میکند و از آن لذت میبرد.
حس دستگاه شور چیست؟ جالب اینجاست که شور نه حزن انگیز و نه شادی آور است؛ یک حس و حال متعادلی دارد. نه به اوج هیجان میروید و نه به عمق غم، بلکه یک آرامش خاصی را تجربه میکنید که به شما امید دورباره زندگی کردن میدهد.
دستگاه شور، برخلاف دیگر دستگاه های موسیقی ایرانی، یک مقام یا زیرشعبه خاص نیست. در واقع، شور ترکیبی از گوشه های مختلف است که این ویژگی، گستردگی و تنوع آن را به طرز عجیبی افزایش می دهد.
وقت آن رسیده که در مورد نت های شور صحبت کنیم. نحوه تشکیل نت دستگاه شور چیست؟ وقتی که به درجه چهارم گام های ماهور ربع پرده اضافه می کنیم، شور شکل می گیرد. در واقع، نت تنیک شور همون درجه سوم ماهور است.
برای مثال، اگر گام ماهور دو رو در نظر بگیریم، درجه سومش میشود نت می و به همین خاطر تنیک شور هم میشود می. حالا بیاییم به درجه چهارم نگاه کنیم. اینجا نت فا داریم و وقتی که ربع پرده بهش اضافه می کنیم، به یک نت جدید به نام فا سری تبدیل میشود. بنابراین، گام شور به نت می میرسد. به طور کلی نت های معمولی که در دستگاه شور استفاده میشود شامل دو، ر کرن، می بمل، فا، سل، لا بمل و سی بمل.
تاریخچه دستگاه شور
همان طور که در بخش قبلی گفتیم، دستگاه شور، یکی از دلنشین ترین دستگاه های موسیقی ایرانی است که میتواند هر کسی را به وجد بیارد. حالا بریم سر اصل مطلب، تاریخچه دستگاه شور چیست؟ واقعیت این است که قدمت دستگاه شور به چند صد سال پیش برمی گردد. اگر به آهنگ های قدیمی و بومی ایرانی گوش داده باشید، حتماً متوجه شدید که خیلی از این آهنگ ها بر پایه آواهای شور ساخته شدند. این یعنی شور نه تنها یک دستگاه موسیقی محسوب میشود، بلکه مثل یک بن مایه در تاریخ موسیقی ما حضور پررنگ دارند در واقع، شور به قدری در فرهنگ و زندگی روزمره مردم ما عجین شده که میشود گفت جزئی جدایی ناپذیر از موسیقی ایرانی است.
یکی از جالب ترین نکات درباره دستگاه شور چیست؟ این است که شباهت زیادی به مقام حسینی دارد. بعضی ها به اسم (شور و شهناز) یا (شور قدیم) صدا میزند. خود این اسم ها به خوبی نشان میدهد که شور چقدر با فرهنگ و روح مردم ایران ارتباط دارد و میتواند احساسات را منتقل کند.
ویژگی های دستگاه شور
حالا که با این دستگاه شور آشنا شدیم، بهتر است که نگاهی به ویژگی های خاصش بیندازیم و ببینیم چه چیزی آن را از ۶ دستگاه دیگر متمایز میکند. ویژگی های دستگاه شور چیست؟
-در این دستگاه، فواصل دانگی برابر نیستند.
-پرده گردانی از این دستگاه به سایر دستگاه ها خیلی راحت انجام میشود.
-دستگاه شور یک گام منحصر به فرد دارد که نه شبیه مینور است و نه ماژور.
-شور بیشتر به سمت پایین حرکت میکند و به همین دلیل حس صعودی در اجراش وجود ندارد.
-شور به نسبت ۶ دستگاه دیگر، گوشه های بیشتری دارد که باعث میشود خیلی وسیع تر به نظر بیاد.
گوشه های دستگاه شور
در موسیقی ایرانی، دستگاه شور شامل مجموعه ای گسترده از گوشه هاست که تعداد آن ها به حدود ۵۰ می رسد. با این وجود، بسیاری از این گوشه ها فقط از نظر نام با یکدیگر متفاوت اند و لی از لحاظ کاربردی شبیه هم هستند. در حقیقت، دستگاه شور فقط ۱۳ گوشه اصلی دارد که در ادامه آنها را برای شما لیست کردیم. گوشه های دستگاه شور چیست؟
درآمد
نقطه شروعی است که تنیک و نغمه های آن به خوبی نمایان می شود. تنیک این دستگاه معمولاً نت شاهد و ایست در درجه اول گام شور است. نغمه ها اکثراً در دانگ دوم با تغییر مایه در درجه پنجم (کاهش ربع پرده ای) اجرا میشوند.
شهناز
گوشه شهناز یکی از معروف ترین گوشه های شور است که شاهد آن در درجه چهارم شور قرار دارد. این گوشه با نغمه های خاصش، حس عمیق و لطیفی را به شنونده منتقل میکند.
نغمه
نغمه در شور یک گوشه پرطرفدار است که شاهد آن در درجه چهارم و ایست در درجه سوم است. تنیک این گوشه به گونه ای است که ایست کامل را به نمایش میگذارد.
قجر
گوشه قجر نیز از زیبایی های شور به شمار می آید. شاهد این گوشه در درجه هفتم و ایست آن در درجه چهارم است. قجر با نغمه های خاصش، حس نوستالژیکی را به وجود می آورد که طرفداران زیادی دارد.
سلمک
سلمک یکی دیگر از گوشه های جذاب شور است که شروع آن از درجه ششم است. دستگاه شور چیست؟ در این گوشه، تغییر مد نسبت به شهناز و قجر در درجه پنجم حس متفاوتی را به وجود می آورد. ایست آن نیز در درجه چهارم است.
ملانازی
گوشه ملانازی با شروع از درجه سوم، دارای کاهش ربع پرده ای در فرود است. ایست آن نیز در درجه سوم قرار دارد.
حسینی
حسینی یکی دیگر از گوش ه‌های جذاب شور است که شاهد آن در درجه هشتم و ایست در درجه چهارم است.
رهاب یا رهاوی
این گوشی در موسیقی اصیل قدیمی به عنوان نت شاهد بر روی درجه دوم و نت ایست بر روی نت پایه شناخته میشود.
زیرکش سلمک و سلمک
این اجرا به صورت متوالی انجام می شود و پیش درآمدی برای رسیدن به نقطه اوج دستگاه به حساب می آید.
گلریز
گلریز، گوشه‌ا ی زیبا با شاهد در درجه هشتم و ایست در درجه چهارم است. این گوشه به دلیل نغمه های دلنشینش، در بسیاری از اجراها شنیده میشود.
قرچه
گوشه قرچه شاهدی در درجه ششم دارد و ایست آن در درجه چهارم است. این گوشه با نغمه های دلنشینش، تأثیر عمیقی بر شنونده می گذارد.
رضوی
گوشه رضوی نیز شاهدی در درجه هفتم و ایست در درجه چهارم دارد. این گوشه هم به خاطر نغمه های خاصش، حس معنوی و خاصی را ایجاد میکند.
جمع بندی
دستگاه شور چیست؟ یکی از قدیمی ترین و اصیل ترین دستگاه های موسیقی ایرانی است. این دستگاه به خاطر سادگی اش، گزینه ای عالی برای خوانندگانی است که تازه شروع به یادگیری کرده اند یا تجربه کافی ندارند. چون اجرای شور به راحتی امکان پذیر است و تکنیک های آن به سادگی قابل آموزش هستند.