دوتار خراسان چیست؟ | آشنایی + تاریخچه دوتار خراسان

اگر به دنیای موسیقی سنتی ایران علاقه دارید یا قصد یادگیری یک ساز اصیل و غنی از فرهنگ ایرانی را دارید، دوتار خراسان گزینه‌ای ایده‌آل است. صدای آن هم برای نوازنده و هم برای شنونده آرامش‌بخش و دلنشین است و می‌تواند به راحتی حس و حال داستان‌ها و اشعار محلی را منتقل کند. در این مقاله، قصد داریم شما را با تاریخچه دوتار خراسان، اجزا و ویژگی‌های فنی آن، روش نواختن و نکات مراقبت از ساز آشنا کنیم.

دوتار، همان‌طور که از نامش پیداست، سازی از خانواده زهی-زخمه‌ای است که تنها دو سیم دارد. برخلاف بسیاری از سازهای ایرانی که با مضراب نواخته می‌شوند، دوتار نواز با سرپنجه‌ها و ناخن خود بر سیم‌ها زخمه می‌زند که همین امر صدای آن را بسیار گرم و دلنشین می‌کند. یکی دیگر از سازهای سنتی و پر طرفدار ساز سه تار است که در گدشته به “سه سیم” نیز معروف بوده سه تار با ناخن انگشت اشاره و گاه توأم با ناخن انگشت وسطای دست راست نواخته می شود.

از نظر ظاهر، دوتار دارای شکمی گلابی ‌شکل و دسته‌ای بلند است. جالب است بدانید که سطح روی شکم (صفحه) این ساز از چوب ساخته می‌شود تا طنین خاصی ایجاد کند.

طول دسته دوتار خراسان معمولاً حدود ۶۰ سانتی‌ متر است و طول کل ساز به حدود ۱ متر می‌رسد. این ابعاد باعث می‌شود ساز به راحتی در آغوش نوازنده جای بگیرد.

بر روی دسته دوتار، بین ۱۷ تا ۲۰ دستان (پرده) بسته می‌شود. البته در برخی مناطق، دوتارهای محلی فاقد دستان هستند و نوازنده با تکیه بر گوش و مهارت انگشت ‌گذاری، نغمات را خلق می‌کند. این تفاوت در دستان، نشان ‌دهنده تنوع لهجه‌های موسیقی در مناطق مختلف است.

 

آشنایی و تاریخچه دوتار خراسان

ریشه‌های دوتار به بیش از هزار سال پیش بازمی‌گردد. این ساز از دل فرهنگ‌ خراسان بزرگ برآمده و در خاک سرزمین‌های ترکمنی قد کشیده است.

در گذشته‌های دور، دوتار ابزار دست نقالان و راویان بود؛ همان کسانی که داستان ‌های حماسی و قهرمانی را سینه به سینه نقل می‌کردند تا یادگار گذشتگان به فراموشی سپرده نشود.

در واقع، دوتار خراسان در آن روزگار نقشی فراتر از سرگرمی داشت؛ این ساز شبیه به یک کتابِ زنده بود که در شب ‌نشینی‌ها و محافل قومی، ورق می‌خورد.

امروز دوتار خراسان به عنوان بخشی از میراث ناملموس جهان در یونسکو ثبت شده است. این ساز به ما یادآوری می‌کند که با کمترین امکانات (فقط دو سیم!) می‌ توان بهترین صداها را تولید کرد.

ساز دو تار مال کجاست ؟

پاسخ این سوال در یک شهر یا استان نمی‌گنجد. دوتار، ساز جاده‌ها و بیابان‌های پهناور است. هر کجا که طنین‌انداز شده، رنگ و بوی آن منطقه را به خود گرفته است.

خراسان: از شمال آن (بجنورد و قوچان) با آهنگ‌های حماسی، تا شرق و جنوب آن (تربت‌جام و بیرجند) با نغمه‌های عرفانی، دوتار فرمانروای بی‌چون‌چرای موسیقی است.

ترکمن‌صحرا و گلستان: دوتار که در اینجا «تامدورا» نامیده می‌شود، قلب تپنده فرهنگ ترکمن است. در گنبدکاووس و بندرترکمن، این ساز را بسیار مقدس می‌دانند.

مازندران: در بخش‌هایی از شرق مازندران (مثل علی‌آباد کتول و بهشهر)، دوتار با لهجه‌ای متفاوت و نغماتی که بوی جنگل و شالیزار می‌دهند، نواخته می‌شود.

جالب است بدانید که دوتار در هر کدام از این مناطق، شخصیت متفاوتی دارد. در شمال خراسان، دوتار ابزار دست «بخشی‌ها» برای روایت قصه‌های پهلوانی است. در تربت‌جام، سازِ ذکر و عبادت است و در ترکمن‌صحرا، با تکنیک‌های بسیار پیچیده و سریع نواخته می‌شود که شنونده را مبهوت می‌کند.

انواع ساز دوتار

وقتی از انواع دوتار خراسان صحبت می‌کنیم، در واقع درباره یک خانواده بزرگ از سازها حرف می‌زنیم که هزاران کیلومتر، از مرزهای چین تا سواحل دریای خزر را در بر می‌گیرد. به طور کلی، دوتارها را بر اساس شکل ظاهری و منطقه جغرافیایی به دو دسته اصلی تقسیم می‌کنند:

۱. دوتار ماوراءالنهری (آسیای مرکزی)

این نوع دوتار در کشورهای همسایه ما مثل تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و حتی بخش‌هایی از چین (منطقه سین‌کیانگ) رواج دارد. این دوتارها معمولاً بزرگ‌تر و کشیده‌تر هستند. کاسه آن‌ها بسیار بزرگ و دسته آن‌ها بلند است. به دلیل ابعاد بزرگ، صدای این دوتارها بم‌تر و حجیم‌تر است و اغلب در ارکسترهای بزرگ این کشورها به عنوان ساز اصلی استفاده می‌شود.

۲. دوتار خراسانی (ایران و افغانستان)

این نوع دوتار، همان سازی است که ما در ایران با آن آشنا هستیم و در استان‌های خراسان (شمالی، رضوی و جنوبی)، گلستان (بین ترکمن‌ها)، مازندران و همچنین شهر هرات افغانستان نواخته می‌شود. در مقایسه با مدل قبلی، دوتار خراسانی کوچک‌تر و نقلی‌تر است. کاسه آن جمع‌و جورتر طراحی شده تا نوازنده به راحتی آن را در آغوش بگیرد. به دلیل کوچک‌تر بودن، صدای این دوتار شفاف‌ تر، زنگ‌دارتر و پرتحرک ‌تر است. این ابعاد به نوازنده اجازه می‌دهد تکنیک‌های بسیار سریع پنجه ‌زنی (مثل سبک بخشی‌های شمال خراسان) را راحت‌تر اجرا کند.

ساز دو تار کرمانجی

دوتار کرمانجی بدون شک مشهورترین عضو خانواده دوتار در جهان است. این ساز نه فقط یک ابزار موسیقی، بلکه رفیق صمیمیِ لحظات تنهایی و بزم‌های عرفانی مردم خراسان است. اگر بخواهیم این ساز را خیلی ساده و قشنگ بشناسیم، باید به ویژگی‌های خاصی نگاه کنیم که آن را از بقیه سازها جدا می‌کند.

دوتار کرمانجی بدنه بسیار کشیده‌ای دارد و دسته بلند آن به نوازنده اجازه می‌ دهد تا نغمه‌ های متنوعی را روی آن خلق کند. یکی از قشنگی‌های این ساز در طراحی آن است؛ بدنه دوتارهای اصیل معمولاً یک‌تکه است و روی آن نقوش بسیار ساده و بی ‌آلایش حک شده که نشان‌دهنده روح پاک مردمان کویر است.

صدای دوتار کرمانجی ، صدایی گرم، نرم و عمیق است. این صدا دقیقاً برای همراهی با آوازِ بخشی‌ ها ساخته شده است. وقتی سیم‌ های این ساز به صدا درمی‌آیند، نوازنده با سبکی ملایم شروع به روایت داستان‌های کهن می‌کند. موسیقی خراسان، موسیقیِ داستان‌گویی است؛ به همین خاطر صدای ساز باید طوری باشد که کلام خواننده به خوبی شنیده شود و شنونده را در خیالات قدیمی غرق کند.

ساز دو تار ترکمنی

در میان ترکمن ‌های غیور ایران، در پهنه‌ی دشت‌های زیبای گلستان و شمال‌شرق کشور، سازی طنین‌انداز است که صدای آن با تمام دوتارهای دیگر فرق دارد. دوتار ترکمن نسبت دوتار کرمانجی، جمع‌وجورتر و کوچک‌تر است. اما این کوچکی به معنای سادگی نیست؛ اتفاقاً اگر به بدنه‌ی یک دوتار ترکمن نگاه کنید، تزئینات و نقش‌ونگارهای بیشتری روی آن می‌بینید. دسته و کاسه‌ی آن با ظرافت خاصی تراشیده شده تا به راحتی در دست نوازنده بچرخد و برای اجرای نغمه‌های تند آماده باشد.

اگر صدای دوتار کمانجی گرم و نجواگونه است، صدای دوتار ترکمن شفاف و درخشان است. سیم‌های این ساز طوری کوک می‌شوند که صدایی تیزتر و زنگ‌دارتر تولید کنند.

نکته‌ی اصلی که دوتار ترکمن را خاص می‌کند، شیوه‌ی نوازندگی آن است. موسیقی ترکمن بسیار ریتمیک و تند است. نوازندگان این دیار که به آن‌ها باخشی می‌گویند، با سرعتی خیره‌کننده بر سیم‌ها زخمه می‌زنند. این سبک موسیقی که به موسیقی عاشیقی ترکمن شهرت دارد، شنونده را به وجد می‌آورد و هیجانی عجیب در دل ایجاد می‌کند.

یادگیری دوتار شمال خراسان

اولین چیزی که در یادگیری دوتار خراسان با آن روبرو می‌شوید، سادگیِ ظاهری و پیچیدگیِ درونی آن است. شما باید یاد بگیرید چطور با دو سیم (که در گذشته از ابریشم بود و امروز از فولاد است) دنیایی از نغمه‌ها را بسازید. در شمال خراسان، برخلاف بسیاری از سازها، از مضراب استفاده نمی‌شود؛ این یعنی شما باید با سرپنجه‌های دست راست خود به سیم‌ها زخمه بزنید. اولین چالش و لذت شیرین شما، یادگیریِ تکنیک‌های پنجه است که صدای دوتار را شبیه به تاخت‌وتاخت اسب یا شرشر آبشار می‌کند.

یادگیری دوتار بر پایه مقام‌ها است. مقام‌ها قطعاتی هستند که هر کدام داستانی دارند؛ مثل مقام نوایی یا لو. استاد به شما یاد می‌دهد که دوتار فقط زدن روی سیم نیست، بلکه باید یاد بگیرید چطور با سازتان قصه بگویید. در شمال خراسان، موسیقی با شعر و آواز گره خورده است؛ پس یادگیری این ساز، گوش شما را با ادبیات و اشعار کرمانجی و ترکی هم آشنا می‌کند.

برای یادگیری دوتار خراسان، صبر و تکرار حرف اول را می‌زند. چون این ساز پرده‌بندی خاص خود را دارد، جای انگشتان روی دسته ساز بسیار مهم است. اما زیباترین بخش یادگیری زمانی است که یاد می‌گیرید چطور از لرزش انگشتان برای دادنِ حس به آهنگ استفاده کنید. اساتید بزرگ می‌گویند: دوتار را نباید فقط با انگشت نواخت، باید با دل زد.

سرفصل های دوتار شمال خراسان

شناخت ساز: آشنایی با اجزایی مثل کاسه، دسته و پرده‌ها.

اصول نگهداری: مراقبت از چوب ساز در برابر دما و رطوبت.

کوک‌های اصلی: یادگیری کوک‌های «کردی» و «ترکی».

مشاهیر دوتار: آشنایی با سبک نوازندگی اساتید بزرگ و بخشی‌ها

استایل نوازندگی: روش درست نشستن و در دست گرفتن ساز.

تکنیک انگشت‌گذاری: نحوه صحیح قرار گرفتن انگشتان دست چپ روی پرده‌ها.

پنجه راست: تکنیک اصلی ضربه زدن به سیم با دست راست.

پنجه برگشت: مهارت زخمه زدن در مسیر برگشت انگشتان

پنجه یک‌قرصه: اجرای ریتم‌های پایه و منظم.

پنجه دوقرصه: اجرای ریتم‌های تند، پیچیده و شاد.

سوالات متداول

جمع بندی

یادگیری دوتار شمال خراسان، تمرینِ آرامش و تمرکز است. شاید در ابتدا نوک انگشتانتان کمی سفت شود، اما وقتی برای اولین بار آهنگِ یک مقام قدیمی را به درستی می‌نوازید، لذتی را تجربه می‌کنید که خستگیِ ماه‌ها تمرین را از تن‌تان بیرون می‌کند.