وقتی صحبت از موسیقی اصیل ایرانی میشود، صدای گرم و ریتمیک تنبک اولین چیزی است که در گوش ما میپیچد. این ساز که محبوبترین ساز کوبهای ایران است، نه تنها در ارکسترهای بزرگ، بلکه در کوچهپسکوچههای خاطرات و مراسمات قدیمی ما هم جایگاه ویژهای دارد. اما همیشه یک سوال جالب ذهن هنرجویان را درگیر می کند: بالاخره بنویسیم تمبک یا تنبک؟ در این مقاله قصد داریم پاسخ این معما را باز کنیم و کمی بیشتر با این ساز آشنا شویم.
اگر هنرجو کلاس تنبک هستید خوب است بدانید که میان این دو کلمه، هیچ تفاوت معنایی وجود ندارد. هر دو به یک ساز اشاره میکنند و هر دو هم صحیح هستند. مثل کلمه شنبه که ما می نویسیم شنبه اما می گوییم شمبه. بنابراین خیالتان راحت باشد؛ هر دو واژه تمبک یا تنبک درست هستند و ریشه در یک اصطلاح قدیمی دارند. حالا وقتش رسیده بیشتر با ساز تنبک آشنا شویم.
تمبک یا تنبک عضوی از خانواده بزرگ طبل های جام شکل است. جالب است بدانید که این ساز در کشورهای همسایه هم رفقای نزدیکی دارد؛ مثلاً در موسیقی عربی و ترکی سازی به نام داربوکا و در افغانستان سازی به نام زیربغلی وجود دارد که شباهت زیادی به تنبک ما دارند.
تنبک، در نگاه اول شاید شبیه به یک جام چوبی ساده به نظر برسد، اما وقتی دقیقتر به اجزای آن نگاه میکنیم، متوجه میشویم که هر بخش آن با مهندسی دقیقی طراحی شده تا ریتم های موسیقی ما را خلق کند. اجزای تمبک یا تنبک عبارتند از:
پوست
بخش بالایی تمبک یا تنبک که دستان نوازنده مستقیماً با آن در تماس است، پوست نام دارد. پوست معمولاً از جنس پوست بز، گوسفند یا در موارد خاص شتر است که با دقت و ظرافت روی ساز کشیده میشود. تمام نغمههای تنبک، از ضربههای بم و سنگین گرفته تا بشکنهای ریز و تیز، از همین بخش سرچشمه میگیرند.
دهانه بزرگ و کاسه طنینی
جایی که پوست به بدنه چوبی متصل می شود، دهانه بزرگ نام دارد. این دهانه ورودی صدا به دنیای درون ساز است. درست زیر این دهانه، بخش حجیم و شکمدار تمبک یا تنبک قرار گرفته که به آن تنه یا کاسه طنینی میگویند. کاسه طنینی در واقع محفظهای است که صدا پس از ضربه زدن به پوست، در آن میپیچد، منعکس میشود و قدرت میگیرد.
گلویی و دهانه کوچک
پس از اینکه صدا در کاسه طنینی تقویت شد، باید راهی برای خروج پیدا کند. اینجاست که به بخش باریکتر ساز یعنی نفیر یا گلویی میرسیم که در نهایت به دهانه کوچک ختم میشود. دهانه کوچک که در انتهای ساز قرار دارد، حالتی شبیه به شیپور دارد. این طراحی هوشمندانه باعث میشود صدای حبس شده در شکم ساز، با وضوح و قدرت از انتها خارج شود.
تمبک یا تنبک فقط روی زانوی نوازندگان ارکستر نمینشیند؛ این ساز در فرهنگ بومی ما بسیار پرتحرک است. حتماً در کاروان های عروسی قدیمی یا در مراسمات سنتی، نوازندگانی را دیدهاید که تمبک یا تنبک را با یک تسمه چرمی روی دوش خود انداختند تا بتوانند هنگام راه رفتن بنوازند.
علت دو شکل نوشتاری تمبک یا تنبک در فارسی؟
در زبان فارسی قاعده ای به نام «قلب به میم» وجود دارد. طبق این قاعده، هرگاه حرف «ن» ساکن درست قبل از حرف «ب» قرار بگیرد، زبان ما برای اینکه راحتتر بچرخد و کلمه را روانتر ادا کند، ناخودآگاه «ن» را به «م» تبدیل میکند.
دقیقاً به همین خاطر است که ما مینویسیم «پنبه» اما میگوییم «پمبه». در مورد این ساز هم همین اتفاق افتاده است؛ شکل نوشتاری و رسمی آن در کتاب ها تنبک است، اما چون در دهان راحت تر میچرخد، اکثر مردم آن را تمبک صدا میزنند. پس هر دو شکل درست هستند، اما «تنبک» ریشهی نوشتاری دارد و «تمبک» ریشهی گفتاری.
خیلی از اساتید بزرگ موسیقی، مثل استاد بهمن رجبی، معتقدند نام تمبک یا تنبک از ترکیب دو صدای اصلی آن ساخته شده است. اگر به نوازندگی یک حرفهای دقت کنید، ساز دو صدای پایه تولید میکند:
تُم: ضربهای که به مرکز پوست میخورد و صدایی بم و پرحجم دارد.
بَک: ضربهای که به کنارههای ساز میخورد و صدایی زیر و تیز دارد.
وقتی این دو صدا را پشت سر هم بگویید (تُم + بک)، کلمه تمبک ساخته میشود. این یعنی نام ساز، در واقع تقلیدی از صدای خودِ ساز است. به همین دلیل عدهای معتقدند چون ریشهی صدا از «تُم» میآید، نوشتن آن با حرف «م» به طبیعتِ ساز نزدیکتر است.
تمبک یا تنبک کدام را بنویسیم؟واقعیت این است که در موسیقی و ادبیات، هیچ تفاوتی بین این دو وجود ندارد و هیچکدام غلط نیستند. با این حال
اگر میخواهید رسمی و ادبی بنویسید، واژه «تنبک» رایجتر است.
اگر میخواهید به صدای ساز و گویش عامیانه وفادار باشید، واژه «تمبک» صمیمیتر به نظر میرسد.
انواع تنبک
تمبک یا تنبک برخلاف ظاهر سادهاش، تنوع بسیار جالبی دارد. هر مدل از تنبک، با قد و قامت و جنس متفاوتش، صدای خاصی را به گوش ما میرساند.
- تنبک معمولی
این ساز که معمولاً از چوب درختانی مثل گردو یا توت ساخته می شود، قطری حدود ۳۰ سانتیمتر دارد و با پوست بز یا گوسفند پوشانده شده است. این تمبک یا تنبک، همان صدای آشنا و گرمی را دارد که در اکثر گروههای موسیقی ایرانی میشنویم.
- تنبک حلمی ترکهای
این تنبک ها که از چوب های مرغوبی مثل بلوط و افرا ساخته میشوند، به دلیل کیفیت بالای پوست و ساختار دقیقشان، صدایی بسیار روشن و شفاف دارند.
- تنبک دو لا
هنر ایرانی همیشه با خلاقیت همراه بوده است. تمبک یا تنبک دو لا یکی از این نوآوریهاست که از اتصال دو تنبک به هم ساخته شده است. نوازندگی با این ساز به دلیل حجم صدای بم و گستردهاش، قدرت و مهارت بدنی بیشتری میطلبد و بیشتر در ارکسترهای بزرگ استفاده میشود.
- تنبک زنگیدار
در کنار صدای ضربات دست، صدای ظریف زنگولههایی که به لبه ساز متصل شدهاند هم شنیده شود! این ساز با صدای پرنشاطی داردو بیشتر برای موسیقیهای رقص و آواز سنتی به کار میرود.
- تنبک سفالی
جنس بدنه تمبک یا تنبک فقط به چوب محدود نمیشود. تنبک سفالی یکی از قدیمیترین انواع تنبک است که از گل پخته ساخته میشود. صدای این ساز نسبت به مدلهای چوبی، کمی زیرتر و خشکتر است و حسی نوستالژیک و خاکی به موسیقی نواحی میبخشد. امروزه حتی از این ساز به عنوان یک شیء زینتی در دکوراسیون هنری هم استفاده میشود.
- تنبک فلزی
این ساز که معمولاً از مس یا استیل ساخته میشود، صدایی بسیار تیز، درخشان و متفاوت دارد. به دلیل این ویژگی صوتی خاص، آهنگسازان در موسیقی های مدرن به سراغ آن میروند تا رنگ و بوی جدیدی به قطعات خود بدهند.
آشنایی با تکنیک های تنبک نوازی شاد
برخلاف بسیاری از طبلهای دنیا که تنها با کف دست نواخته میشوند، تنبک با ده انگشت و چند تکنیک مختلف جان میگیرد.
تکنیک اول
تمبک یا تنبک یک ساز غیر کششی است، یعنی صدای آن بعد از ضربه زدن به سرعت قطع میشود. اما نوازندگان برای اینکه بتوانند فضایی شبیه به سازهای کششی (مثل ویولن یا کمانچه) ایجاد کنند، از تکنیکی به نام ریز استفاده میکنند. ریز یعنی نواختن ضربات بسیار سریع و پیدرپی که باعث میشود فاصلهی بین صداها از بین برود و شنونده یک جریانِ ممتد و کشیده از صدا را بشنود. اینجاست که انگشتان نوازنده روی پوست ساز به رقص درمیآیند تا نغمهای پیوسته خلق کنند.
تکنیک دوم
یکی از جذابترین نوع ریزها، «ریز پلنگ» نام دارد. این تکنیک ترکیبی از دو حرکتِ «بک» و «پلنگ» است. پلنگ در واقع همان ضربهای است که در لبهی ساز زده میشود و صدایی شبیه به بشکن زدن دارد. وقتی نوازنده با مهارت، حرکات پلنگ را پشت سر هم و با سرعت اجرا میکند، صوتی ممتد و بسیار شفاف تولید میشود که هیجان خاصی به قطعه موسیقی میبخشد.
تکنیک سوم
اگر به دنبال صدایی پرحجم و پرقدرت با ساز تمبک یا تنبک هستید، باید به سراغ ریز پُر یا همان ریز ۹ انگشتی بروید. در این روش، نوازنده از تمام توانِ انگشتانش استفاده میکند؛ یعنی پنج انگشت دست آزاد و چهار انگشت دست بالا. با ضربات متوالی و سریعِ راست و چپ، صدایی بسیار غنی و حجیم تولید میشود که تمام فضای سالن را پر میکند.
تکنیک چهارم
در کنار این تکنیک های شلوغ، روشی سادهتر اما بسیار کاربردی به نام «ریز دو انگشتی» یا ریز دست باز وجود دارد. در این تکنیک، تنها از انگشت سوم دست آزاد و انگشت دوم دست بالا استفاده میشود. با زدن ضربههای متوالی به ناحیه کناریِ پوست، صدایی نرم و یکنواخت ایجاد میشود.
تنبک حرفه ای را در بعد ازچندوقت می توان نواخت؟
سؤالی که ذهن هر هنرجوی تازه کاری را قلقلک میدهد این است: بالاخره کی حرفه ای میشوم؟ پاسخ به این سؤال، هم به انگشتان شما بستگی دارد و هم به صبری که در دل دارید. حقیقت این است که تنبک ساز آسانی برای شروع، اما سخت برای استاد شدن است.
قدمهای اول؛ از ۳ تا ۶ ماه
در چند ماه اول، شما با زبان تمبک یا تنبک آشنا میشوید. یاد میگیرید که چطور بنشینید، ساز را چطور در آغوش بگیرید و حرکات پایهای مثل «تُم»، «بک» و «پلنگ» را اجرا کنید. اگر به طور منظم (روزانه حداقل نیم ساعت) تمرین کنید، بعد از حدود ۳ تا ۶ ماه میتوانید ریتمهای ساده و قطعات ابتدایی کتابهای آموزشی را بنوازید و در جمعهای خانوادگی، همراهیِ مختصری با یک ساز دیگر داشته باشید. در این مرحله، شما دیگر یک تماشاچی نیستید، بلکه یک نوازنده نوپا هستید.
دوره تثبیت؛ ۱ تا ۳ سال
برای اینکه بتوانید تکنیک های پیچیدهتری مثل انواع «ریزها»، «غلتها» و ترکیبهای سرعتی را به درستی اجرا کنید، به زمان بیشتری نیاز دارید. معمولاً بعد از ۱ تا ۳ سال تمرین مداوم، دست شما فرم اصلی خود را پیدا میکند. در این دوره، مچ دست نرمتر شده و انگشتان استقلال پیدا میکنند. حالا شما میتوانید قطعات متوسط را بنوازید و در گروه های موسیقی کوچک (گروه نوازی) شرکت کنید. اینجاست که لذت واقعی نوازندگی تمبک یا تنبک نمایان میشود؛ چرا که دیگر برای هر ضربه فکر نمیکنید و دستتان راه خودش را پیدا کرده است.
رسیدن به قله؛ ۵ سال و فراتر از آن
اما اگر منظورتان از «حرفه ای شدن»، توانایی بداهه نوازی، اجرای تکنوازی های پیچیده و همراهی دقیق با آواز و سازهای دیگر است، باید روی یک بازه زمانی ۵ تا ۷ ساله حساب کنید. تنبک حرفه ای یعنی درک عمیق از ریتمهای لنگ و ترکیبی. نوازنده حرفه ای کسی است که تکنیکهای ۹ انگشتی را با چنان سرعتی اجرا میکند که انگار انگشتانش روی پوست میرقصند.
جمع بندی
زمان در موسیقی یک عدد ثابت نیست. کیفیت تمرین تمبک یا تنبک بسیار مهمتر از مدت آن است. کسی که روزی ۲۰ دقیقه با تمرکز کامل تمرین میکند، خیلی سریعتر از کسی که هفتهای یک بار ۵ ساعت ساز میزند، به نتیجه میرسد. پس به جای شمردن روزها، از صدای هر ضربهای که به تمبک یا تنبک میزنید لذت ببرید.