در دوران ناصرالدین شاه، موسیقی ایران دچار تحولی شگرف شد. او با دیدی هنرمندانه و عشق به هنر، به موسیقی دستگاه همایون بهایی ویژه داد و باعث شد نغمه های شاد و حزن انگیزی در فضا بپیچد. اما دستگاه همایون چیست؟ اگر می خواهید با یکی از منحصر به فردترین دستگاه های موسیقی اصیل و سنتی مان آشنا بشوید و ویژگی های خاصش رو بهتر بشناسید، تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.
بهتر است از همین اول بگوییم که دستگاه همایون، واقعا یک شاهکار موسیقی است. بزرگان موسیقی درباره اش گفته اند که همایون جلوه ای از تداوم زندگی، اتحاد عاشق و معشوق و توحید را به تصویر میکشد. بعضی ها حتی اسم (دستگاه عشاق) را برای این دستگاه انتخاب کردند، که خودش به تنهایی بیانگر عمق احساسات است.
شباهت و تفاوت دستگاه شور و دستگاه همایون چیست؟ همایون از لحاظ فاصله دانگ اول، خیلی به دستگاه شور نزدیک است. اما وقتی صحبت از پرده گردانی میشود، این دستگاه به دستگاه های نوا، سه گاه و چهارگاه هم شباهت پیدا میکند. ولی یک نکته جالب وجود دارد: همایون به خاطر گام های معکوسش، هم در بالا و هم در پایین، کاملاً منحصر به فرد است. به همین خاطر یک حس خاص و متفاوتی را به شنونده منتقل میکند.
دستگاه همایون حس شاهانه ای دارد و واقعاً از نامش هم پیداست. دستگاه همایون چیست؟ وقتی به موسیقی همایون گوش میدهید، انگار که به دنیای اشرافی و مجلل وارد میشوید و اصالت موسیقی ایرانی را درک می کنید. اما با وجود این حس، همایون همچنان فضایی برای خلق لالایی ها و مناجات های مختلف دارد.
تاریخچه دستگاه همایون
تاریخ موسیقی در ایران واقعاً یک داستان طولانی و زیباست که به سال ها پیش از میلاد برمیگردد. اما وقتی میخواهیم به طور خاص درباره تاریخچه دستگاه همایون صحبت کنیم، می رسیم به دوران قاجار و ناصرالدین شاه. این زمان، نقطه عطفی برای همایون به حساب میاد.
دستگاه همایون، مثل دستگاه سه گاه، یکی از زیرشاخه های اصلی مقام ها به حساب نمیاد. در واقع، همایون را میشود به عنوان ترکیبی از مقام زنگوله و چند تا نغمه دیگر مثل رهاوی شناخت.
جالب است که بدانید این دستگاه نشان دهنده تحولات فرهنگی و اجتماعی زمان خودش هم است. تاریخچه دستگاه همایون چیست؟ به طور کلی میتوانیم بگوییم همایون با تاثیرپذیری از موسیقی های مختلف و نغمه های محلی شکل گرفته و به همین خاطر، حس و حال خاصی را به شنونده منتقل میکند. پس همایون هم مثل دیگر دستگاه های ایرانی، در تاریخ و فرهنگ ایران زیاد میبینم.
ویژگی های دستگاه همایون چیست
حالا که با دستگاه همایون آشنا شدیم، بیاید بیشتر درباره ویژگی های آن صحبت کنیم. این ویژگی ها به ما کمک میکنند تا بفهمیم چطور همایون با آوای خاصش، قلب ها را تسخیر میکند. ویژگی های دستگاه همایون چیست؟
-همایون سرکلیدی دارد که شبیه به شور است، اما یک تفاوت جالب دارد: در درجه سوم، نیم پرده اش بیشتر است. این یعنی وقتی به همایون گوش میدهید، حس و حالش کمی متفاوت و عمیق تر از شور میشود.
-دانگ های دستگاه همایون به یک اندازه نیستند و این یکی از ویژگی های منحصربه فردش این دستگاه است. دانگ اول از یک دوم کوچک، یک دوم بزرگ و یک دوم نیم زنده شکل گرفته، در حالی که دانگ دوم متشکل از دو دوم بزرگ و یک دوم کوچک است
– همانطور که گفتیم، آوای دستگاه همایون حزن انگیز و در عین حال با صلابت و قدرتی خاص همراه است. کاربرد دستگاه همایون چیست؟ بیشتر در ساخت قطعه های زورخانه ای، آهنگ های لالایی و حتی در مجالس عزا به کار میرود البته در صورت نیاز می توان از سوردین نیز در اجرا این دستگاه نیز استفاده کرد اگر می خواهید بدانید سوردین چیست می توانید به لینک مراجعه کنید.
گوشه های دستگاه همایون
هر دستگاه موسیقی از مجموعه ای از گوشه ها یا نغمه های خاص تشکیل شده و دستگاه همایون هم از این قاعده مستثنی نیست. همانطور که اسم این دستگاه، شاعرانه است، عناوین گوشه ها آن هم قشنگ و دل انگیز هستند مثل مثل راز و نیاز، جامه دران و چکاوک. انواع گوشه های دستگاه همایون چیست؟
– گوشه چکاوک
این گوشه، با صدای خوش آهنگش، شما را به یاد آواز پرنده چکاوک می ا‌ندازد. قدمت طولانی ای دارد و میشود گفت یکی از زیرشاخه های مقام کوچک محسوب میشود. نت های آن از درجه دوم شروع میشود و به درجه چهارم میرود، و این تغییر باعث میشود که حس شادابی را به شما منتقل کند.
– گوشه بیداد
یکی از گوشه های اصلی دستگاه همایون چیست؟ بیداد که نت اصلیش در درجه پنجم و نت ایست در درجه چهارم قرار دارد. وقتی به سمت درجه ششم میرود، همه چیز برای رسیدن به اوج آماده میشود و احساسات را به حد اعلای خودش میرساند.
– گوشه بختیاری
این گوشه بیشتر در آهنگ های محلی به کار میرود و هم آوایی فوق‌العاده ای با دوبیتی های بابا طاهر دارد. وقتی این گوشه را می شنوید، حس می کنید که در فضایی از خاطرات و قصه ها غرق شدید.
– گوشه شوشتری
این گوشه نقش بنیادینی در شکل گیری دیگر گوشه های همایون مثل لیلی و مجنون دارد. آوای آن شبیه گوشه منصوری است و به راحتی میشود با کمی تغییر به دستگاه چهارگاه تبدیل کرد.
– گوشه راز و نیاز
همانطور که از اسمش پیداست، این ملودی یک لحنی غم انگیز و التماس آمیز گونه دارد. اشعارش بیشتر حالت مناجاتی دارند و حس تمنا را به خوبی منتقل میکنند. وقتی می خوانید، انگار از عمق وجودتان خواهش می کنید.
– گوشه لیلی و مجنون
نام این گوشه به خاطر ارتباطش با داستان عاشقانه لیلی و مجنون انتخاب شده. معمولاً وقتی این داستان زیبا روایت میشود، ملودی این گوشه هم به کار میرود و احساسات را به اوج میرساند.
آواز بیات اصفهان
آواز اصفهان یکی از زیباترین بخش های موسیقی ایرانی است که از دستگاه همایون مشتق شده و شامل ۲۰ گوشه مختلف است. دستگاه همایون چیست؟ وقتی درجه چهارم گام همایون را به عنوان نقطه شروع در نظر بگیریم، ملودی به حالتی میرسد که به آن میگوییم بیات اصفهان. این یعنی که بیات اصفهان یک ارتباط خاص و عمیق با همایون دارد و این زیبایی را به شنونده منتقل میکند.
حالا بیاید با گوشه های مهم آواز بیات اصفهان آشنا بشویم. گوشه های این اواز عبارتند از:
درآمد- درویش حسنی- بیات اصفهان -بیات راجع- هداوندی- صوفی نامه- عشیران- مثنوی- جامه درآن- نغمه-لصفهانک- خجسته- جرس- عشاق- تصنیف -عزال و بوسلیک
آواز شوشتری
آواز شوشتری در کنار آواز اصفهان، یکی از مهم ترین ملحقات دستگاه همایون به حساب میاد. حالا شاید بپرسید، این شوشتری چی است و چطور به وجود آمده؟ پس بیاید با هم بیشتر درباره اش صحبت کنیم.
اگرچه در تقسیم بندی های رایج، شوشتری معمولاً جزو آوازهای پنج گانه محسوب نمیشود، اما خیلی ها هم هستند که به آن به عنوان یک آواز نگاه میکنند و بعضی ها هم آن را به عنوان یک دستگاه کوچیک و جداگانه در نظر می گیرند. یعنی این آواز همچنان طرفداران خاص خود را دارد.
ریشه های شوشتری را میشود در آثار خیام پیدا کرد. این آواز به طور خاص در مراسم عروسی استان های فارس و بوشهر خیلی رایج شده و ترانه هایی که در این مراسم خوانده میشود. به این ترانه ها بیت خوانی میگویند. در منطقه فارس هم نوع مشابهی به نام واسونک وجود دارد که در عروسی ها معمولاً توسط یک زن که دایره هم میزند، خوانده میشود. این آهنگ ها ملایم هستند و حس و حال شادابی و خوشحالی به مراسم میدهند.
حس دیگر آواز شوشتری در دستگاه همایون چیست؟ این آواز به نوعی حسی غم انگیز هم دارد و در تعزیه ها هم به کار میرود. در واقع، میشود گفت که شوشتری یک سفر احساسی از شادی به غم و برعکس را به تصویر میکشد. تکیه اصلی شوشتری بر یک دوره پنج نتی به فاصله پنجم درست است که از درجه اول تا پنجم همایون را شامل میشود.
از نظر ملودیک، شوشتری به گوشه چکاوک در دستگاه همایون و گوشه های معکوس در دستگاه سه گاه نزدیک است. سوال اینجاست که ارتباط بین شوشتری و دستگاه همایون چیست؟ شوشتری در اجرای دستگاه همایون نقش اساسی دارد و به همراه گوشه های منصوری و بختیاری، اوج دستگاه همایون را شکل میدهد. وسعت اجرای شوشتری میتواند تا درجه هفتم همایون هم برسد و این یعنی که شما با یک آواز فوق العاده پویا و جذاب رو به رو هستید.
جمع بندی
در کل، دستگاه همایون با ویژگی های خاصش به یکی از محبوب ترین و دلنشین ترین دستگاه های موسیقی ایرانی تبدیل شده و هر بار که به آن گوش میدهید، حس و حال جدیدی را تجربه می کنید. امیدوارم این توضیحات باعث شده باشد که بیشتر با زیبایی های همایون آشنا بشوید