با نگاه به تاریخ موسیقی ایران متوجه میشوید که موسیقی سنتی ایرانی در صد سال گذشته شکوفایی و تکامل زیادی به خود دیده است. موسیقی کلاسیک، منحصر به فرد و بومی ایران است و به یکی از جنبه های اصلی هویت ملی ایرانی تبدیل شده است. در دوران پهلوی برای ترویج موسیقی سنتی از رادیو و تلویزیون استفاده مناسبی می شد.
پس از انقلاب اسلامی، در ابتدا فعالیت در عرصه موسیقی ممنوع شد. این ممنوعیت پس از مدتی برداشته شد و در حال حاضر موسیقی سنتی به طور گسترده در سراسر ایران در حال استفاده است. موسیقی کلاسیک ایرانی در عین اینکه عمیقاً در سنت ریشه دارد، پویایی خوبی دارد و منعکس کننده مشارکت های نوآورانه مکاتب مختلف فکری است.
این نوشته آموزشگاه موسیقی فردوس به دنبال شناسایی برخی از افرادی است که موسیقی سنتی ایرانی را توسعه داده‌اند. همچنین به تبیین برخی از فعالیت‌ها و خلاقیت‌های اصلیِ تاریخ موسیقی ایران می پردازد.
تاریخ موسیقی ایران، تاریخی غنی و دیرینه است
وضعیت موسیقی سنتی در اواخر دوره قاجار
در دهه‌های آخر سلطنت قاجار (1789-1925) هر سبکی از موسیقی نوازندگانی داشت که فقط آن سبک را تمرین می کردند. کسانی که در دربار اجرا می کردند از موسیقی بسیاری از اقلیت ها اطلاعی نداشتند. در مورد موسیقی دوره های قبلی نیز اطلاعات کمی وجود داشت. خلاصه در هر ژانر موسیقی و در هر منطقه یا شهر تنوع زیادی از سبک وجود نداشت.
شکوفایی موسیقی سنتی در صد سال اخیر
موسیقی سنتی ایرانی در طول صد سال گذشته مخاطبان خود را گسترش داده و در عمل، اجرا، اشاعه و دانش، پیشرفت چشمگیری داشته است. بنابراین موسیقی سنتی در حال حاضر در یک دوره شکوفایی قرار دارد که مشابه آن در تاریخ موسیقی ایران، یافت نمی شود.
حدود دوازده سبک برای نواختن سازهای اصلی (تار، سه تار و سنتور) وجود دارد. هنرجویان برای تسلط بر یک یا دو ساز به تمرینات کافی و طولانی مدت نیاز دارند. نوازندگانی که در موسیقی کلاسیک ایرانی آموزش دیده اند، به موسیقی محلی مناطق نیز آشنا هستند. ده ها پایان نامه در مورد تاریخ، تئوری موسیقی و فرهنگ سبک‌های مختلف موسیقی ایرانی اعم از کلاسیک، عامه پسند، تشریفاتی و فولکلور نوشته شده است.
چندین جشنواره موسیقی سنتی در ایران و خارج از کشور اجراهای متعدد فردی و گروهی را به نمایش می گذارند. مانند جشنواره سالانه فجر در تهران و جشنواره تیرگان در تورنتو. اکثر شهرهای بزرگ ایران دارای ارکستر هایی هستند که در سبک های مختلف موسیقی از کلاسیک غربی تا کلاسیک ایرانی اجرا می کنند.
اکثر آنها به صورت خصوصی حمایت می شوند. چندین مجله موسیقی خصوصی به صورت ماهانه یا فصلی منتشر می شوند. امروزه ده ها کتاب و اپلیکیشن دیجیتال برای یادگیری هر ساز ایرانی وجود دارند. خلاصۀ ملودی های کلاسیک توسط تعدادی از اساتید، ضبط و رونویسی شده و برای تمامی سازهای ایرانی تنظیم و تنظیم شده است.
چند دانشکده موسیقی در داخل و خارج از ایران در حال تدریس موسیقی هستند. آیا می دانید چه چیزی باعث این شکوفایی در دانش و تنوع موسیقی سنتی ایرانی شد؟
در صد سال اخیر موسیقی ایرانی مخصوصا موسیقی سنتی رشد و توسعه زیادی داشته است
تاریخ موسیقی ایران و نقش علی نقی وزیری
علی نقی وزیری (1887-1979)، شاید تأثیرگذارترین موسیقیدان و مربی موسیقی قرن بیستم ایران باشد. او به ساخت موسیقی ملی ایرانی کمک زیادی کرد و با این کار نقش مهمی در توسعه هویت ملی ایرانی داشت. او چندین کتاب در رابطه با آموزش مدرن موسیقی سنتی منتشر کرد.
همچنین اولین آهنگ موسیقی ایران را در سال 1922 منتشر کرد. وزیری نوازنده چند ساز بود و به مدت پنج سال در اروپا به مطالعه موسیقی غربی پرداخت. تصنیف هایی ارکستری نوشت که سازهای غربی را با سازهای ایرانی ترکیب می کرد.
یکی از کمک های استثنایی وزیری به موسیقی ایرانی ارتقای جایگاه هنر و موسیقیدان در جامعه بود. او معتقد بود که نوازندگان نباید تنها در خانه‌های شخصی عاشقان موسیقی اجرا کنند، بلکه باید روی صحنه برای مخاطبان بیشتری اجرا کنند. از این رو «کلاب موسیقی» (کلاب موزیکال) را تأسیس کرد و کنسرت های عمومی را ترتیب داد. او اولین کسی بود که موسیقی را به مدارس دولتی معرفی کرد.
تاسیس مرکز حفظ و نشر موسیقی ایران اتفاقی مهم در تاریخ موسیقی ایران
در سال ۱۳۴۷ اتفاق مهم دیگری در تاریخ موسیقی ایران رخ داد. در این سال داریوش صفوت (۱۳۹۲-۱۳۲۷) مرکز حفظ و ترویج موسیقی ایرانی را تأسیس کرد. این مرکز توسط بسیاری از اساتید نامدار موسیقی در آن زمان، حمایت شد. از جمله این اساتید عبدالله دوامی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، علی اکبر شهنازی، نورعلی برومند علی اصغر بهاری و… بودند.
بعد از انقلاب نیز اساتید بزرگی تحت عنوان هنرجویان کانون معماران موسیقی کلاسیک ایران خدمت کردند. از جمله آنها می توان به محمدرضا لطفی، مجید کیانی، حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان اشاره کرد. جلال ذوالفنون و همچنین خواننده برجسته محمدرضا شجریان به صورت خصوصی نزد همین استادان به تحصیل پرداختند و با هنرجویان آنجا همکاری داشتند.
برخی از اساتید مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایران
نقش رادیو و تلویزیون ملی ایران در رشد موسیقی ایران
رادیو و تلویزیون ملی ایران در دوره پهلوی نیز نقش بسزایی در ترویج و اشاعه موسیقی سنتی ایرانی داشت. این مجموعه در دهه های 1960 و 1970 برنامه های متعددی را پخش کرد که به تبلیغ موسیقی کلاسیک ایرانی و نوازندگان آن می پرداخت. مهمترین آنها برنامه گلها (گلها) بود که توسط داود پیرنیا (1971-1901) و با حمایت نصرت الله معینیان پخش می شد.
برنامه های این دوره شامل شعرخوانی و تفسیر ادبی با همراهی موسیقی بود. ماهنامه موسیقی ایران نیز توسط بهمن هیربد در همین دوره تاسیس شد. ابوالحسن صبا، روح الله خالقی، فرامرز پایور، حسین دهلوی، داریوش صفوت و ساسان سپنتا با این مجله همکاری داشتند. این نشریات یکی از بایگانی‌ترین و آموزنده‌ترین آرشیوهای موسیقی ایران در صد سال گذشته هستند.
تاثیر انقلاب اسلامی بر موسیقی ایران
انقلاب اسلامی، اتفاقی مهم در تاریخ موسیقی ایران است. پس از انقلاب اسلامیِ ایران در سال 1979، فعالیت های موسیقی برای حدود یک دهه متوقف شد. پس از انقلاب، رادیو و تلویزیون ملی ایران به صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تبدیل شد. صدا و سیما در ابتدا برنامه های زیادی برای حمایت از موسیقی نداشت.
این موضوع سبب شد که بسیاری از آثار برجسته موسیقی دهه اولِ پس از انقلاب در فضاهای خصوصی ضبط شود. از جمله سه مورد از مشهورترین آلبوم‌های شجریان یعنی «عشق داناد» و «آستان جانان» و «همایون مثنوی».
موسیقی فولکلور و سنتی بعد از انقلاب اسلامی به صورت فزاینده ای رشد کرد
پس از انقلاب اسلامی، اگرچه موسیقی از برنامه های درسی مدارس دولتی حذف شد، اما در مدارس خصوصی رونق گرفت. انتشار موسیقی هم از رادیو به آلبوم‌های کاست تغییر کرد با این وجود، موسیقیِ برجسته همچنان تولید می شد. موسیقی فولکلور نیز در مقایسه با دوره پهلوی، شهرت قابل توجهی پیدا کرد و از سال 1979 و به طور فزاینده توسعه یافته است. موسیقی رقص عامه پسند ممنوع شد، اما موسیقی سکولار و محلی به تدریج به فضای موسیقی هنری وارد شد.
امروزه برنامه‌های موسیقی در ایران نسبت به دهه اول انقلاب، شامل قطعات ریتمیک بیشتری هستند و سازهای کوبه‌ای بیشتری در گروه ها استفاده می شود. گروه‌هایی مانند کامکارها و رستاک نیز در داخل و خارج از کشور محبوبیت یافتند. نظام اسلامی از موسیقی فولکلور برای تقویت ارزش‌های سنتی و مخالفت با ژانرهای تحت تاثیر غرب حمایت کرد. به طور خلاصه می‌توان گفت که خلاقیت موسیقیِ ایرانی، بسیاری از محدودیت های حاصل از تحول فرهنگی بعد از انقلاب را دور زده است.
دو دهه گذشته و ثمرات آن برای موسیقی ایران
دو دهه گذشته برای موسیقی سنتی ایران بی ثمر نبوده است. بسیاری از آهنگسازان، تکنوازان، گروه‌ها و ارکسترها در سبک‌های متنوع کار کرده‌اند. ابتکارات و نوآوری‌ها در این دوره در مقایسه با فعالیت‌های قبلی، بسیار بیشتر شده اند. در این دوره انتشارات موسیقی ایرانی، پیشرفتی قابل توجه داشته است.
به عنوان مثال، قبل از انقلاب یک روش سنتور نوازی وجود داشت که در کمتر از دوازده کتاب نشان داده شده است. امروزه حدود بیست عنوان کتاب سنتور توسط فرامرز پایور منتشر شده است. ده ها نشریه برای اجرای تکنوازی، دونوازی و گروهی سنتور وجود دارد. اگر به سایر آلات موسیقی اشاره کنیم تعداد نشریات فعال، به صدها عدد رسیده است.
دو دهه گذشته دستاوردهای زیادی برای موسیقی سنتی ایران داشته است
ماهنامه هنر موسیقی، اولین مجله موسیقی بود که پس از انقلاب منتشر شد. فصلنامه ماهور نیز یک مجله معتبر به زبان فارسی است که در سال 1998 شروع به کار کرد و شهرت بین المللی پیدا کرد. چندین نشریه چاپی یا آنلاین دیگر هم بر اخبار موسیقی، نقد موسیقی یا نوشته های علمی تمرکز دارند.
همچنین موسساتی وجود دارند که بر روی یک مکتب موسیقی خاص متمرکز هستند. مانند مکتب صبا که مقالاتی در مورد موضوعات مختلف موسیقی منتشر می کند. آموزشگاه موسیقی فردوس نیز یکی از موسسات فعال و برتر در زمینه آموزش موسیقی در ایران است. محمدتقی مسعودیه، یکی از مدرسین مطرح موسیقی در دانشگاه تهران در قبل از انقلاب بود. امروزه برخی از شاگردان او در همان دانشگاه تدریس می‌کنند و تا مقطع کارشناسی ارشد موسیقی به هنرجویان آموزش می دهند.
کلام آخر
همانطور که در متن بالا به آن اشاره شد 100 سال گذشته، مهمترین بخش تاریخ موسیقی ایران را تشکیل می دهد. در این صد سال، موسیقی ایرانی دستخوش تحولات و تکامل زیادی شد.
بعد از انقلاب اسلامی، موسیقی سنتی بیش از شاخه های دیگر موسیقی توانست رشد کند و به دستاوردهای بسیار زیادی دست پیدا کرد. به گونه ای که می‌توان 30 – 40 سال گذشته را دوران اوج موسیقی سنتی در تاریخ موسیقی ایران قلمداد کرد.