به طور كلي در صداها در موسيقي ايراني بر خلاف کوک کردن گیتار به دو قسمت راست کوک و چپ کوک تقسيم مي شوند . صداي مردها معمولا راست كوك است و صداي زنان چپ كوك . البته استثنا هم پيدا مي شود مثل صداي مرحوم ايرج بسطامي كه بيشتر چپ کوک بود. صداهاي راست كوك نسبت به صداهاي چپ كوك بم تر است. علت نامگذاري چپ كوك و راست كوك مربوط به تار و سه تار است و در ني اتفاقا بر عكس است .
آموزش تئوری موسیقی در آموزشگاه فردوس
در تار و سه تار نت اول اگر از بمترين نت سيم دوم ( سيم زرد ) شروع كنيم صداي مرد هم از قسمت بم شروع مي شود و در اوج به مشكل بر نمي خورد و مي تواند چند دانگ متوالي را به راحتي بخواند . ولي اگر يك مرد از سيم سفيد شروع كند وقتي به قسمت اوج برسد معولا صدايش به مشكل بر مي خورد و ديگر اوج مناسبي ندارد . بحث البته راجع به اصول است وگرنه استثنا هم پيدا مي شود. بنابراين براي صداي زن سيم سفيد اول مناسب است . به عبارت ديگر هر گامي كه در روي يكي از سيمها نواخته مي شود . همان را بدون در نظر گرفتن نت آنها فقط از لحاظ مشابهت پرده ها در روي سيم ديگر بنوازيم ، راست كوك و چپ كوك كرده ايم .مثال :
اگر دستگاه شور را بخواهيم از بمترين نت در روي سيم زرد كه معمولا سل كوك مي شود شروع كنيم يعني نت شاهد آن را سل قرار دهيم شور سل به دست مي آيد كه در راست كوك است .
يعني با تطبيق فواصل درجه يك شور مي شود : سل –
درجه دوم : لا كرن –
درجه سوم : سي بمل –
درجه چهارم : دو –
درجه پنجم : ر –
درجه ششم : مي بمل – درجه هفتم : فا
اگر در روي سيم اول (سفيد) همين فواصل و پرده بندي را رعايت كنيم شور ما چون سيم سفيد نت دو کوک مي شود شور « دو » در چپ کوک است و فواصل آن به ترتيب عبارتند از :
دو – ر كرن – مي بمل – فا – سل – لا بمل – سي بمل .
همينگونه است ساير دستگاهها كه با تطبيق فواصل مي توان از گامهاي مختلف در چپ كوك و راست كوك آنها را نواخت . در ني به گونه ديگر بايد به موضوع نگريست .
از آنجا كه در ني زيباترين صدا همان صداي بم ني مي باشد و براي شنونده خوش آواز تر است نوازندگان هم ترجيح مي دهند كه نوازندگيشان بيشتر در اين محدوده باشد . و چون شروع هر دستگاه و آواز درامد است كه بمترين قسمت هر دستگاه و آواز مي باشد . پس نوازنده ني معمولا طوري فواصل را تطبيق دهد كه درامد در محدوده صداي بم بيفتد .
اما برخلاف تار وسه تار كه عملا همه گامها را به راحتي مي توان نواخت در ني به علت ساختار محدود بايد از گامهايي استفاده شود كه اولا : بيشترين استفاده را از محدوده صداي بم به همان علت ذكر شده كرد ثانيا : كمترين تغيير در انگشت گذاريها صورت گيرد تا قدرت مانور بيشتري براي نوازنده وجود داشته باشد . به همين علتها در ني نوازي گامهايي متداول شده است كه داراي اين خصوصيات است . اگرچه ساير گامها را هم مي توان تا حدودي نواخت ولي چون احتياج به تغيير صدا و تغيير انگشت گذاريهاي فراوان هست هيچ نوازنده عاقلي اين كار را نمي كند . و در كارهاي گروه نوازي اگر نوازندگان ديگر در گامهاي غير معمول در ني نوازندگي كنند ني نواز با استفاده از كوكهاي ديگر ني كه بعدا راجع به آن هم توضيحي خواهم داد خود را با آنها هماهنگ مي نمايد.
اما وسعت صوتي ني محدود به يك اكتاو و نيم است به عبارت ديگر در محدوده صوتي ني بم ترين صدا نت « دو » است . يعني صداي ني از سيم سفيد (اول) تار و سه تار شروع مي شود . كه به همين جهت در صداي بم ني و صداي زير (اوج ) اصولا بايد دستگاهها را از چپ کوک (تار و سه تار ) نواخت . و براي راست كوك چون محدوده صداي غيث كه از نت سل شروع مي شود با صداي سيم دوم تار وسه تار (سيم سل ) منطبق است از صداي غيث استفاده مي شود .
هر نوع انگشت گذاري راجع به يك دستگاه در صداي بم كه صورت گيرد همان انگشت گذاري را در صداي غيث انجام دهيم راست كوك خواهد شد . در كتاب شيوه ني نوازي استاد كياني نژاد گامهاي متداول كه در ني نواخته مي شوند آمده است . اگرچه شيوه نامگذاري گامها توسط ايشان با بعضي از اساتيد ديگر فرق مي كند ولي گامهاي چپ كوك معمولا در تكنوازي رايج است و راست كوكها در گروه نوازي . مثلا همان گام شور « دو » را اگر بخواهيم در ني بنوازيم دچار آرتروز انگشت خواهيم شد . و انگشت اول و دوم را از پايين و انگشت شصت را در آخرين سوراخ در صداي بم و زير بايد نيمه گرفت و در صداي غيث هم به همينگونه . بنابر اين ، اين شور در ني معمول نيست و به جاي آن شور « ر » رايج مي باشد .
كه نتهاي آن : ر- مي كرن – فا – سل – لا – سي بمل – دو – ر مي باشد البته انواع سازهای بادی و کوبه ای دارای نت های مشترک هستند.
جعفر زنگنه